.



















καλή συνέχεια στο καλοκαίρι μας...

Δημήτρης Πικιώνης: "Η λαϊκή μας τέχνη κι εμείς"

.

Μπαίνω και ενδίδω στον πειρασμό να αντιγράψω από τα "Κείμενα" του Δ. Πικιώνη (Εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.) αποσπάσματα από την κριτική μελέτη: "Η λαϊκή μας τέχνη κι εμείς" (1925). Η αργή αντιγραφή, γράμμα γράμμα, λέξη λέξη, είναι μια απόπειρα, για να πλησιάσω και να αφομοιώσω την σκέψη αυτού του ανθρώπου.




"Η ΛΑΪΚΗ ΜΑΣ ΤΕΧΝΗ ΚΙ ΕΜΕΙΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ (*Οι λίγες αυτές σελίδες είναι το τρίτο μέρος μιας μελέτης που τα δυο πρώτα της, αν και γράφηκαν, δεν μπορούν να δουν ακόμα το φως. Το παρουσιάζω, επειδή η σχέση του με τα προηγού,ενα δεν ειν' εμπόδιο στην κατανόησή του.[Τα δυο πρώτα μέρη της μελέτης, στην οποία αναφέρεται ο Δ.Π. δεν έχουν βρεθεί])

Ο θεμελιώδης ρυθμός, ας στυλωθεί εις το κέντρο
της εθνικότητος και ας υψώνεται κάθετα...
ΣΟΛΩΜΟΣ

God plants us where we grow.
BROWNING

... υπακοή στους νόμους της φύσεως είναι το θεμέλιο της αληθινής ζωής και τέχνης.
Και την αρχή αυτή, που πάσχισα εις τη μελέτη αυτή να αποδείξω, ήθελα να την παρακολουθήσουμε και σ' ένα άλλο πεδίο τέχνης, διαφορετικό από κείνα που εξετάσαμε ως τώρα. Πεδίο πολύ πιο κοντινό και μ' άμεσο ενδιαφέρον για όλους μας: τη λαϊκή τέχνη.
Γιατί βέβαια η αρχή αυτή δε θα 'χε σημασία, αν ήταν προνόμιο μόνο της υψηλής τέχνης και του σοφού ανθρώπου και δεν είχε τη ρίζα της βαθιά εις τη φύση, αν δεν την απαντούσαμε παντού, σε κάθε βήμα του ανθρώπου, και του απλού ακόμα.
Άφθονα μέσα έχει η εποχή μας, και μ' αυτά μεγάλη είναι η έκταση που μπορεί να κερδίσει η γνώση μας για τον άνθρωπο, τη ζωή του και τα έργα του. Δεν υπάρχει λαός που να έζησε ή να ζει επάνω στον πλανήτη μας και που να μην έχει ερευνηθεί η ζωή του και η τέχνη του.
Με την πρόοδο της συγκοινωνίας, μπορούμε να ταξιδέψουμε σ' όποιον τόπο διαλέξουμε, και με την πρόοδο της αρχαιολογίας και της ιστορίας της τέχνης, το περασμένο είναι στη διάθεσή μας.
Για το αν μπορεί η έκταση αυτή της γνώσης μας γι' άλλους τόπους και χρόνους να σταθεί κάποτε ωφέλιμη στον άνθρωπο, μου φαίνεται πως αμφιβολία δεν μπορεί να χωρέσει. Τέτοιοι όμως όπως είμαστε τώρα, ο κίνδυνος να ξεχάσομε ολότελα τον εαυτό μας και να καταποντιστούμε χωρίς να το καταλάβουμε στη θάλασσα των ξένων πράξεων και έργων, παρουσιάζεται πολύ μεγάλος. Το συχνότερο που γίνεται είναι να περνούμε το ξένο και το έτοιμο για δικό μας...
Γιατί δύσκολο στο κάτω κάτω δεν είναι το ν' αντιγράψει κανείς. Έτοιμες μορφές έχουμε σε περισσή αφθονία.


Κι έτσι, αυτή η ιστορία τέχνης, όπως την παίρνουμε, είναι σαν ένα κατάστημα με γύψινα εκμαγεία. Μπαίνεις μέσα και διαλέγεις του γούστου σου. Αγοράζεις κλασικά, κι όλη αμέσως η σοφία ζωής, η γεροσύνη της ψυχής του αρχαίου, γίνεται κτήμα σου. Ή παίρνεις μεσαιωνικά, και να ο εαυτός σου γεμάτος από την πίστη του μεσαίωνα. Ή Louis ΧV, και γίνεσαι στη στιγμή λεπτός, γεμάτος πνεύμα και χάρη.
Μερικοί πιο δύσκολοι θεωρούμε χρέος μας να κάνουμε εκλογή από την εθνική μας κληρονομιά, από το άμεσο παρελθόν, τη λαϊκή μας τέχνη. Κανείς έτσι δε θα μας πει πως παίρνουμε από το ξένο. Γιατί τάχα η απλότης εκείνη του λαού να μην έγινε και δική μας; Ωστόσο κανένας από μας δεν προσπαθεί να κερδίσει την απλότητα, την αγνότητα αυτή μέσα του. Στο βάθος μένουμε οι ίδιοι, άδειοι, δηλαδή χωρίς κόσμο δικό μας.
Δεν στοχαζόμαστε καν πως τούτη η αγνότης κι η αλήθεια που αναγνωρίζουμε στην τέχνη του λαού, προϋποθέτει ένα σύνολο ανθρώπου, ένα σύνολο ζωής αγνής και φυσικής. Και πως τούτες οι μερικές αλήθειες, στη γλώσσα, στο ήθος, στους τρόπους, μ' ένα λόγο στην έκφανση της ζωής και της τέχνης του λαού, είναι αλληλένδετες και πηγάζουν όλες από το βάθος, από την ουσία αυτού του συνόλου.


Από το σύνολο αυτό δεν μπορείς να πάρεις ένα κομμάτι χωρίς να 'σαι ψεύτης. Κι αληθινότερο είναι να πεις πως ή δεν έχεις τέχνη ή, αν ένιωσες πως η απλότης αυτή, η αγνότης, είναι αναγκαία προϋπόθεση κάθε τέχνης, να πασχίσεις να την αποχτήσεις στα πραγματικά. Τι είδους εργασία θα 'ναι αυτή που θ' απαιτηθεί να κάνεις για ν' αποχτήσεις και να μορφώσεις των πνευματικό εκείνο πυρήνα ζωής απ' όπου η τέχνη, η έκφρασή του, θα πηγάσει - αν θα 'ναι κριτική αδιάκοπη ή άρνηση, σε τι βάθος και πλάτος θα μπορέσεις να την τραβήξεις ανάλογα με την αξία και το κουράγιο σου - δεν ξέρω. Ξέρω μόνο πως μια τέτοιου είδους εργασία θα βρεις αναγκάιο να κάνεις, να κάνεις κάθε στιγμή, αδιάκοπα.
Θα χρειαστεί να πετάξεις ό,τι ψεύτικο και περιττό φωλιάζει μέσα σου, να γυμνωθείς με θάρρος ολότελα από τα ψεύτικα και απατηλά ρούχα που φορούσες ως τώρα, και καθαρός και αγνός να αισθανθείς πως πάτησες στο πύρινο έδαφος της πραγματικότητας. Πόσο ψεύτικες θα σου φανούν τότε όλες εκείνες οι θετικές εργασίες που χρησίμευαν πριν για να σε ξεγελούν με τη φήμη και την εξωτερική υπόληψη που σου χάριζαν, πόσο ωχρές, τροφή πρόσφορη στον αδηφάγο χρόνο, και πόσο από την άλλη μεριά η πραγματικότητα που κερδισες, όσο και μικρή, λαμπερή και φωτοβόλα. Ανάγκη καμιά δεν θα 'χεις να προσέξουν το έργο σου, που μπορεί να μείνει στην αφάνεια πάντοτε, στο μυστικό βάθος της ψυχής σου. Τι ανάγκη να το προσέξουν, όταν ο θεός ο ίδιος το προσέχει; Έχει καμιά ανάγκη η μητέρα να προσέξει κανείς την αγάπη της στο παιδί της;


Θα αισθάνεσαι ότι πρέπει να κάνεις έργο χρήσιμο. Άλλο τίποτα μπορείς να γυρέψεις; Στους κατοπινούς σου θα νιώθεις πως τοίμασες την ανώτερη πραγματικότητα που πόθησες.
Έτσι ο σκοπός σου δεν θα είναι σχετικός, θα είναι απόλυτος, ακόμα κι αν μείνεις στην αρχή εσύ...
Αν κοιτάξεις το δρόμο που ακολούθησε ο άνθρωπος για να φτάσει σε ένα οποιοδήποτε πολιτισμό, νιώθεις τι αφάνταστος κόπος του χρειάστηκε για κάθε του βήμα προς τα μπρός. Τι αφάνταστος κοπος του χρειάζεται ακόμη για να κρατιέται εκεί που έφτασε και να μη χάσει μονομιάς ό,τι κέρδισε και ξαναγυρίσει πίσω πάλι. Η φύση η ίδια, πότε με τα εμπόδια που του 'χει στήσει, πότε με τις ευκολίες που του παρουσιάζει, είναι σαν να του δείχνει το δρόμο.
Τη φύση πήρε για δάσκαλο ο άνθρωπος στο δρόμο του στη ζωή του.. Σε στενή συνεργασία μ' εκείνη ένιωσε το πως μπορεί μόνο να προχωρήσει.
Μιάν ιδέα του φυσικού τούτου δρόμου μπορούμε σήμερα να πάρουμε από τη ζωή του φυσικού ανθρώπου, του χωριάτη. Αν κοιτάξεις, θα δεις πως η φύση είναι εκείνη που έβαλε τις βάσεις και ρύθμισε τη ζωή του. Το αναγκαίο, το χρήσιμο, τη γεμίζουν τόσο, όσο που να μην περισσεύει χώρος για το αυθαίρετο και το περιττό. Ας δούμε αίφνης πως χτίζει το σπίτι του ο χωρικός. Το φυσικό δρόμο που ακολουθεί γι' αυτό.
Δεν του χρειάζεται κανένα γραφείο, ούτε μολύβι, για να αραδιάσει μάταιες γραμμές της φαντασίας του. Κανένα βιβλίο αρχιτεκτονικής δε διάβασε. Από ρυθμούς και χαρακτήρα δε νιώθει. Μα τα πραγματώνει ασυνείδητα, ακολουθώντας τη φύση.
Ξέρει πλέρια τις ανάγκες του. Στο έδαφος επάνω θα χαράξει το χώρο το χρήσιμο για κατοικία του. Τη φαντάζεται κιόλας έτσι στο χώρο, υψωμένη μπροστά του, με τις πέτρες που ο ίδιος έχει πελεκήσει, ο μάστορας αρχίζει το έργο του. Εξόν από το να προσέξει να βάλει τις πιο γερές, τα αγκωνάρια, στις γωνίες και στις παραστάδες της θύρας ή των παραθυριών, άλλο τίποτα δεν έχει να σκεφτεί. Γερό μόνο να είναι το χτήσιμο, και η φύση θ' αναλάβει μόνη της τ' άλλα. Το σχήμα, το χρώμα, οι πέτρες, το δέσιμο, θα 'ναι η αρχιτεκτονική αξία του τοίχου. Όσο για τις αναλογίες, οι ανάγκες πάλι, ανάγκες φυσικές και γι' αυτό αληθινές και ωραίες, και η φύση του υλικού - αυτά τα δυο θα τις ρυθμίσουν. Το μέσο μέγεθος του λίθου, ύψος και πλάτος, θα κανονίσει τα πλάτη και τα ύψη. Ο χαρακτήρας θα προκύψει απ' αυτό, από τίποτε άλλο. Χωρίς κορωνίδα (ακόμα πολύ καιρό θα 'χει να περιμένει για να πάρει μορφή), με το φυσικότερο τρόπο, με ένα σαμάρι ή με μια στρώση από πέτρες, τελειώνει το σπίτι.


Ακανόνιστο χωρίς να το ζητήσει ξεπίτηδες, κανονικό τόσο όσο είναι βολετό, συμμετρικό ή ασύμμετρο, τι ωραία ενώνεται με τη φύση γύρω ! Από τα ίδια της τα υλικά πλασμένο, παίρνει κάτι από την ίδια, στις γραμμές και στο χρώμα του. Θαυμαστή συνεργασία φύσης και ανθρώπου. Όταν αυξήσουν οι ανάκες, μεγαλώνει ο χωρικός το σπίτι του χτίζοντας δίπλα στο παλιό, έτσι όπως οι ανάγκες, ο χώρος και το έδαφος το ζητήσουν: δηλαδή φυσικά πάλι.
Και δεν έχω δει τίποτα πιο αρμονικό και γραφικό από αυτή τη διάταξη των μαζών που πηγάζει μ' αυτό το φυσικό τρόπο και που, ενώ ούτε οφείλεται σε καμία σύλληψη ενός συνόλου αρχιτεκτονικού ούτε φαίνεται να πηγάζει από καμίαν αφηρημένη αρχιτεκτονική αρχή, μόλαταύτα κρύβει τόση φυσική αρμονία. Είτε θεωρήσεις τούτο το γεγονός σ' ένα σπίτι επάνω, είτε σε άθροισμα από πολλά, το αποτέλεσμα είναι πάντοτε το ίδιο, αρμονικό δηλαδή και ανώτερο χωρίς σύγκριση από οποιαδήποτε σύνθεση βγαλμένη από το κεφάλι αρχιτέκτονα σημερινού. (*Μόνο οι αρχαίοι και ο μεσαίωνας είχαν στις αρχιτεκτονικές συλλήψεις των τη φυσικότητα αυτή, που στην πρωτογενή της κατάσταση, στην πρώτη της να πούμε βαθμίδα, θαυμάζουμε στη λαϊκή τέχνη. Το αρχαίο θέατρο, χωσμένο στην αγκάλη ενός λόφου, ο αρχαίος ναός με τα κτίσματα που τον συνοδεύουν, με τον περίβολό του, το ιερό μπροστά στο άνοιγμα της ιερής σπηλιάς, και γενικά όλη η αρχαία πόλη - κι εκείνες ακόμη που χτίστηκαν απάνω σε σχέσδιο - δε σου υποβάλλουν, παρά την άκρα τέχνη τους, την ιδέα του απόλυτα φυσικού κι αληθινού. Παράβαλε τώρα το πνεύματης κάτοψης λ.χ. της Πριήνης, της Ολυμπίας και των Δελφών, μ' εκείνο του μοντέρνου Urbanisme. Τούτος φαίνεται ολότελα τεχνητός κι έργο γραφείου. Αυθαίρετα παιγχνίδια του μολυβιού επάνω στο χαρτί, μεταφερμένα στην ιερή μας γη.)


...
Πέρα απ' ό,τι η φαντασία του ζωγράφου ή του αρχιτέκτονα μπορεί να πλάσει, ο αρχιτέκτονας αυτός που είναι η ζωή, με συνεργάτες το χρόνο και την τύχη και τις χίλιες δυό χρείες και καταστάσεις ζωής, φτώχεια και πλούτο, τύχη και βούληση, παλιό ή καινούργιο, όμοιο ή ανόμοιο... δημιουργεί το σπίτι, αθροίζει τις γειτονιές, χαράζει τους δρόμους, στραβούς εδώ, ίσους, πλάγιους ή κάθετους εκεί, τοποθετεί την πλατεία, την αγορά, την εκκλησία.


Τέχνη σπουδαία δε θα βρεις ποτέ στο βουνό ή στο χωριό, ούτε εξαιρετικά ωραία θα τη βρεις πάντοτε. Μα φυσική, δηλαδή αληθινή, θα 'ναι πέρα για πέρα πάντοτε, και δοσμένη να πούμε από το Θεό - έτσι όπως η φύση δεν είναι γεμάτη ομορφάδες, ούτε η φυσική ζωή είναι όλο ευλογία. Αυτή είναι, κι έχεις να συμμορφωθείς μ' αυτή, κι αν δεν μπορείς, αιτία είναι ότι ή το σώμα σου ή το πνεύμα σου είναι άρρωστο.
...
Μου φαίνεται πως αντικείμενο αρκετής από μέρους μας συλλογής και θαυμασμού δεν έγινε ποτέ η τέχνη αυτή του ανθρώπου. Τόσο απλή είναι τις περισσότερες φορές, τόσο λίγο από επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις έχει ανάγκη, και τόσο άμορφα έχει ακόμα τα περισσότερα από τα μέλη της, ώστε στο πνεύμα του πολιτισμένου (!) σαν κάτι ασήμαντο και τυχαίο να φαίνεται, η τέχνη αυτή του απλού ανθρώπου.
Μια εικόνα, αδύνατη αλήθεια, προσπάθησα να δώσω παραπάνω της σχέσης του απλού ανθρώπου με την τέχνη του. Η θέση του έναντι στο έργο του είναι φυσική, δηλαδή οι δυσκολίες ανάλογες με τις δυνάμεις του. Καμιά φιλοδοξία, όπως σε μας, να δειχτεί αλλιώτικος ή καλύτερος από ό,τι είναι, και καμία υποχρέωση δυσβάστακτη, που να προέρχεται από κανένα αξίωμα που του δώσανε και δεν του πρέπει, ή κανένα δίπλωμα. Η ζωή γύρω του είναι φυσική κι έχει αρκετές νόμιμες και αληθινές χαρές να του δώσει. έχει το σώμα κι η ψυχή του υγεία κι έχει αρκετό πρακτικό πνέυμα, ασκημένο στον άμεσο αγώνα με τη ζωή, από παιδί ακόμα. Η λιτή ζωή του τον εδίδαξε από νωρίς την εγκράτεια, κι έτσι, τη σκέψη του, ήρεμη, όπως η ήρεμη ζωή γύρω του, δε θα την ταράξουν άμετροι πόθοι και άπρεπες φιλοδοξίες.
Όταν όλες αυτές οι συνθήκες ταραχθούν από κάτι ξένο, από την ψευτιά της πολιτισμένης ζωής λ.χ., η φυσικότητα αυτή του λαού είναι κίνδυνος να χαθεί. Τη φυσικότητα την έχει ο απλός, χωρίς να το νιώθει. Ενστικτώδη. Δεν έχει τον κριτικό νου του πραγματικά αναπτυγμένου ανθρώπου, για να προφυλαχτεί από το ψεύτικο. Εύκολα του παραδίνεται, και βλέπουμε κάθε μέρα τι γίνεται στην επαφή του χωριού και της πόλης.
......


Φυσικότατο το χτήσιμο της σκάλας του χωριατόσπιτου αυτού. Κοίταξε λ.χ. τα σκαλοπάτια. Μια στρώση από τις πλάκες του τόπου δεν αρκούν για όλο το ύψος. Ο χτίστης έβαλε αλλού δυό, αλλού περισσότερες. Στο τέταρτο καθώς ανεβαίνεις, έβαλε μια οριζόντια και μια κάθετη. Δυό θολίτες της κάμαρας, στ' αριστεό μέρος, ακουμπόύν μόνο στο εσωτερικό άκρο. Τ' ασήμαντα τούτα γεγονότα περνούν στο κοινό μάτι απαρατήρητα. Όμως, πολύ πιο μεγάλος αφ' ό,τι φαντάζεται κανείς είναι ο ρόλος του ελάχιστου μέσα στη φύση. Το ελάχιστο αυτό δίνει το χαρακτήρα, τη γραφικότητα στο όλο. Και την παρατήρηση αυτή ακολούθησέ την παντού. Η σκάλα λ.χ. δε φτάνει ως το ύψος της ταράτσας. Δυό σκαλοπάτια (α α), χωμένα στο πάχος του τοίχου, χρησινεύουν ν' ανέβεις ως απάνω. Η φυσική τούτη λύση που δυσκολότερα θα 'βγαινε από μέσα από γραφείο, έχει τούτη τη συνέπεια: να περιορίσει τη μάζα της σκάλας, να δημιουργήσει εκείνο το κόψιμο (α) του τοίχου, που δίνει κίνηση στο περίγραμμα του σπιτιού. Πλήθος τώρα από άλλα ασήμαντα περιστετικά, λογικά ή τυχαία, το μεγαλύτερο ύψος του αριστερού δωματίου λ.χ., το ακανόνιστο των γραμμών, η μικρή μάζα (β) του τελευταίου δεξιά διαμερίσματος, που αποτελειώνει στο μέρος αυτό την οικοδομή, η καμινάδα καθώς ξεπροβάλλει σε μικρό ύψος, προσθέτουν στη γενική αρμονία.


Τις ίδιες παρατηρήσεις μπορείς να κάνεις επάνω στο χτήσιμο αυτού του χωριατόσπιτου. Κοίταξε τι αξίζει η στενή με τη φύση επαφή, από όπου προκύπτει αβίαστα η αλήθεια.
Τόσο απλά και φυσικά είναι τ' αποτελέσματα αυτά, κι όμως συλλογίσου αν μπορείς να τα ξαναβρείς στα έργα του σημερινού ανθρώπου, ακόμα κι αν η θέλησή του είναι φανερή να μένει στο απλό και το φυσικό. (*Πάντα θα βρεις μιαν εκζήτηση αισθητική, εκεί που η ομορφιά ή η γραφικότητα από την αλήθεια μόνον όφειλε να προκύψει. Οι γενικές γραμμές, κάθε άλλο παρά να γεννιώνται από την πραγματικότητα, προδίδουν την τεχνητή ατμόσφαιρα της πόλης και του γραφείου. Θα δεις λ.χ. μιά κορωνίδα κάθε άλλο από φυσική, όχι δηλ. από την πραγματικόττητα βγαλμένη, μα τραβηγμένη έτσι πάνω στο χαρτί ή ανασυρμένη από κάποιο βιβλίο, κι άλλα τέτοια ανακατέματα του φυσικού και αληθινού με το τεχνητό και ψεύτικο.) Τα πρώτα τούτα σχήματα της λαϊκής τέχνης, που βγήκαν απ' τη λογική και φυσική θεραπεία της χρείας, δίνουν τώρα τη γένεση σ' άλλα, που είναι η πνευματικότερη των πρώτων έκφραση, η άνθησή των. Λες πως στα μάτια του ανθρώπου αντιχτύπησε η έμφυτη ομορφιά των σχημάτων της χρείας, και από τη χαρά που αισθάνθηκε, γεννήθηκαν οι άλλες πνευματικότερες μορφές, το κόσμημα.
..."


(όλα τα σχέδια είναι του Δ. Πικιώνη)