Η πολιτιστική πλατφόρμα GREECE IN USA αποτελεί έναν οργανισμό παγκόσμιας εμβέλειας ο οποίος προάγει τον ελληνικό πολιτισμό στο εξωτερικό και προωθεί τη διεθνή πολιτιστική συνεργασία. Ιδρύεται στη Νέα Υόρκη από τη διεθνούς φήμης Ελληνίδα Ιστορικό Τέχνης και επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης CUNY Σωζήτα Γκουντούνα, μία από τις πλέον επιφανείς curators της Αμερικής.
Το GREECE IN USA πραγματοποιεί ένα εντυπωσιακό άνοιγμα εν μέσω πανδημίας, εγκαινιάζοντας, με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας, την ομαδική έκθεση «The Right to Silence?» / «Το Δικαίωμα στη Σιωπή;» με θέμα το σωφρονιστικό σύστημα, τα καθεστώτα φυλάκισης και εγκλεισμού και τη μεταρρύθμιση της ποινικής δικαιοσύνης, σε διαφορετικά γεωγραφικά και πολιτικά πλαίσια.
Η πρώτη φάση της έκθεσης παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στο John Jay College of Criminal Justice, CUNY, City University of New York με τη συμμετοχή 43 Ελλήνων και Κύπριων Καλλιτεχνών, ενώ η δεύτερη παράλληλη δράση αναμένεται τον Φεβρουάριο στο «Undercurrent», έναν από τους επιδραστικότερους εκθεσιακούς χώρους παγκοσμίως με έδρα το Μπρούκλιν.
Το GREECE IN USA είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός παγκόσμιας εμβέλειας, ο οποίος προάγει τη γνώση του σύγχρονου και αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό και προωθεί τη διεθνή πολιτιστική συνεργασία και τη κοινωνική συμμετοχή. Η πλατφόρμα εστιάζει στη διάδοση καινοτόμων και μοναδικών προγραμμάτων στον χώρο της τέχνης και της εκπαίδευσης, διερευνώντας την εξελισσόμενη ποικιλομορφία και τον πλούτο του ελληνικού πολιτισμού επιδιώκει να δημιουργήσει και να προκαλέσει νέα (πρωτότυπη) σκέψη για τις τέχνες και να προωθήσει τον διαπολιτισμικό διάλογο μέσα από συνεργασίες και “νέες” πλατφόρμες έκφρασης. Εστιάζει σε μια σειρά πολιτιστικών δραστηριοτήτων, μεταξύ των οποίων η ανάπτυξη και η υποστήριξη της δημιουργικής, ακαδημαϊκής έρευνας με έμφαση στην πολιτιστική πολιτική και την εξωστρέφεια του ελληνικού πολιτισμού. Καθώς, επίσης, στην παραγωγή πολιτιστικών έργων και φεστιβάλ σε συνεργασία με εξέχοντες πολιτιστικούς εταίρους των ΗΠΑ, καθώς και τη διοργάνωση συνεδρίων, σεμιναρίων, εργαστηρίων και πολιτιστικών ανταλλαγών μέσω προγραμμάτων φιλοξενίας καλλιτεχνών ‘art residencies.’
Το GREECE IN USA παρουσιάζει ελληνοαμερικανικές και ελληνικές σύγχρονες παραγωγές που εστιάζουν στα εικαστικά, τις παραστατικές τέχνες (το θέατρο), τον πειραματικό κινηματογράφο, τον κινηματογράφο, τα νέα μέσα, την αρχιτεκτονική και το χορό. Ο οργανισμός αναπτύσσει παραγωγές που ανταποκρίνονται στις ανάγκες των χώρων (επιτόπια-site specific) και των νέων και ενδιάμεσων μέσων (new media & intermedia). Η προώθηση της διεθνούς ανταλλαγής πρακτικών και γνώσεων στις τέχνες, της διερεύνησης των μεθόδων που χρησιμοποιούνται στις θεατρικές και επιμελητικές πρακτικές και των σημείων διασταύρωσης μεταξύ των τεχνών, της κοινωνίας και της δημόσιας σφαίρας μέσω παρεμβάσεων, συλλογικών δράσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων και δημοσιεύσεων, βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του οργανισμού.
Το Διοικητικό Συμβούλιο του GREECE IN USA απαρτίζεται μεταξύ άλλων επιφανών προσωπικοτήτων από τον Γιάννη Καπλανη, Γενικό Διευθυντή του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου και τον Ανδρέα Τάκη Πρόεδρο του MoMUS.
Η Σωζήτα Γκουντούνα μιλάει στα «Νέα» για το νέο αυτό εγχείρημα, για την ελληνική τέχνη στην Αμερική και το κίνημα #metoo.
1. Πώς προέκυψε η ιδέα για την πλατφόρμα;
Για πολλούς από εμάς, η σύγχρονη τέχνη είναι ένα είδος καταφυγίου από τις επιφανειακές τάσεις της κυρίαρχης κουλτούρας - ένα μέρος όπου οι εναλλακτικές αξίες, η πολιτική και οι διαφορετικές ταυτότητες θα μπορούσαν να διεκδικήσουν μια αξίωση και σε κάποιο βαθμό μια πολιτιστική αυτονομία. Ωστόσο, η σύγχρονη τέχνη, σε αντίθεση με πολλές άλλες πιο μαζικές πολιτιστικές δραστηριότητες ανέπτυξε μια συχνά αντιφατική σχέση με τον ελιτισμό που τη συνοδεύει. Ένα ακόμη παράδοξο είναι ότι, ενώ η τέχνη έχει την τάση να ευθυγραμμίζεται με τη μαζική κουλτούρα, τα τελευταία χρόνια σε βασικά ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης καθώς και περιβαλλοντικής και ηθικής ευθύνης το καλλιτεχνικό έργο δεν συμβαδίζει με τις αξίες των λιγότερων προνομιούχων τμημάτων της κοινωνίας. Ίσως το εμπόριο της τέχνης να επηρεάζει αυτή την κατεύθυνση.
Σε αντίθεση όμως με τη αυτή τη διεθνή τάση, ιδιαίτερα στην Αμερική και στα ανεπτυγμένα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης, η Ελληνική σύγχρονη τέχνη αντιστέκεται περισσότερο στη μαζική κουλτούρα, είτε λόγω έλλειψης πόρων είτε λόγω διαφορετικών κοινωνικών καταβολών και ανησυχιών. Οι πολιτισμικές προοπτικές της Ελληνικής σύγχρονης τέχνης διαφέρουν έντονα σε σχέση με τις διεθνείς, και αυτή η «Ελληνική ιδιαιτερότητα» που δεν έχει ακόμη χαρτογραφηθεί διεθνώς προκάλεσε την ιδέα και συντέλεσε στην απόφαση για τη δημιουργία της πλατφόρμας “GREECE IN USA.”
2. Τι προκλήσεις αντιμετωπίσατε στήνοντας την πλατφόρμα;
Το “GREECE IN USA” ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 2020 στη Νέα Υόρκη, στην έναρξη και κατά τη διάρκεια της περιόδου της πανδημίας. Η πόλη που δεν κοιμάται είχε μεταμορφωθεί σε πόλη φάντασμα όπως όλα τα μητροπολιτικά κέντρα. Η μόνη αντίστοιχη εμπειρία για τους Νέο Υορκέζους ήταν η 11η Σεπτεμβρίου. Σε αυτό το κλίμα της «ατμόσφαιρας του φόβου» και έπειτα από έτη εμπειρίας στην προβολή Ελλήνων καλλιτεχνών στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη θυμήθηκα τις ιδρυτικές αρχές της Μπιενάλε Performa. Το Performa είναι ο οργανισμός στον οποίο οφείλω την εγκατάσταση μου στη Νέα Υόρκη το 2015, ο οποίος ιδρύθηκε εν μέρει κόντρα στο φόβο που προκάλεσαν οι τρομοκρατικές ενέργειες του 2001. Για ένα μήνα το Performa αλλάζει τον τρόπο που βιώνουν οι Νέουορκέζοι την πόλη και ιδιαίτερα το κέντρο της πόλης, έπειτα απ’ την 11η Σεπτεμβρίου, που ως τραυματικό γεγονός μετασχημάτισε τη σχέση των κατοίκων με το δημόσιο χώρο. Η Μπιενάλε έχει ως στόχο να “επαναδιεκδικήσει” το δημόσιο χώρο αλλά και τοποθεσίες που άλλαξαν χρήση λόγω της επικράτησης του Real Estate. Η Performa διεξάγεται σε διαφορετικά σημεία στην πόλη, απ’ την Times Square και το τελωνείο της Νέας Υόρκης μέχρι μουσεία όπως το MoMA, Whitney, Guggenheim, BAM (Brooklyn Academy of Music and Dance), γκαλερί και άλλους πολιτιστικούς χώρους. Σε αυτό το πλαίσιο και τη δυναμική οραματίστηκα το GREECE IN USA ως έναν οργανισμό που δεν ευθυγραμμίζεται με τις σύγχρονες φοβίες της αποστασιοποίησης και του εφησυχασμού, αλλά που «επαναδιεκδικεί» τη σημασία της τέχνης στην καθημερινή ζωή στο δημόσιο χώρο και που πρωτίστως δίνει φωνή σε μια συγκεκριμένη εθνικότητα που δεν έχει ουσιαστική ή επιδραστική παρουσία στα πολιτιστικά τεκταινόμενα της Αμερικής. Οι κυρίως προκλήσεις, πέραν της πανδημίας που αλλάζει τελείως τον τρόπο που προσλαμβάνουμε την τέχνη, αφορούν στην αλλαγή του παραδείγματος για την πρόσληψη της σύγχρονης Ελληνικής τέχνης στο εξωτερικό πέραν των στερεοτύπων για την Ελληνική εθνικότητα που έχει επιβάλει κυρίως η κυρίαρχη κουλτούρα με ταινίες όπως το “ My Big Fat Greek Wedding, ” “Mama Mia” και άλλες πολιτισμικές διεργασίες όπως οι χώροι εστίασης, τα τουριστικά κέντρα κ.α.
3. Πόσο εύκολο είναι για Έλληνες καλλιτέχνες να "εξάγουν" τη δουλειά τους στην Αμερική; Γιατί αρκετοί εξ αυτών είναι εγκλωβισμένοι στην εσωστρέφεια της χώρας μας.
Αυτόνομα ορισμένοι Έλληνες καλλιτέχνες, κυρίως όσοι είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν στην Αμερική (όπου τα έξοδα φοίτησης είναι υπέρογκα σε σχέση με την Ευρώπη) έχουν καταφέρει να παρουσιάσουν με επιτυχία το έργο τους σε καταξιωμένους εκθεσιακούς χώρους. Παράλληλα, ο Eλληνισμός της διασποράς έχει μια έντονη παρακαταθήκη καλλιτεχνών όπως ο Λουκάς Σαμαράς, η Χρύσα, ο Gregory Μαρκόπουλος , Θεόδωρος Στάμος, και από τους νεότερους η Ελένη Μυλωνά, η Τζένη Μαρκέτου, ο Μάρκ Χατζηπατέρας μεταξύ άλλων. Το ουσιαστικό πρόβλημα έγκειται στην αδυναμία των φορέων πολιτισμού στην Ελλάδα να εξάγουν την εγχώρια πολιτιστική παραγωγή κυρίως των παραστατικών και εικαστικών τεχνών. Οι λόγοι είναι πολυδιάστατοι, θα εντόπιζα όμως αρχικά το ζήτημα στην έλλειψη συστηματικής πολιτιστικής στρατηγικής και διπλωματίας αλλά αυτή η διαπίστωση είναι μια γενίκευση που οι περισσότεροι γνωρίζουμε. Σε δεύτερο χρόνο θα έλεγα ότι σε ένα βαθμό δεν είχαμε πιθανώς συνειδητοποιήσει την αξία των πολιτιστικών ανταλλαγών. Όταν η Συλλογή Κωστάκη ή η μεγαλύτερη συλλογή Ελληνικών αρχαιοτήτων ανήκει σε ένα κράτος πιθανώς να μπορούν οι καλλιτεχνικοί διευθυντές να διαπραγματεύονται με τους εκθεσιακούς χώρους που φιλοξενούν αυτές τις συλλογές στο εξωτερικό με επιχειρήματα για την παρουσία και της Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης. Αντίστοιχα, όταν ένα φεστιβάλ όπως το Φεστιβάλ Αθηνών εισάγει πανάκριβες παραγωγές από το εξωτερικό, καλύπτοντας το κόστος μεσαζόντων, να μπορεί να διαπραγματευτεί την παρουσίαση και εξαγωγή δικών του παραγωγών στο εξωτερικό. Ο πολιτισμός διακρίνεται από τέτοιες καλώς εννοούμενες ανταλλαγές τις οποίες δεν φαίνεται να έχουμε αξιοποιήσει στο έπακρο και όπως θα έπρεπε. Όταν Έλληνες ή Κύπριοι συλλέκτες όπως ο Δάκης Ιωάννου, ο Δασκαλόπουλος, ο Οικονόμου βρίσκονται στα διοικητικά συμβούλια των πιο επιδραστικών Μουσείων της Αμερικής δεν αρκεί να ζητούν από διεθνείς επιμελητές να επιμελούνται Έλληνες καλλιτέχνες στο Μουσείο Μπενάκη ή μουσεία της Ελλάδας, αλλά θα έπρεπε πιθανώς να επιδιώκουν αυτές οι εκθέσεις να περιοδεύουν και στα Μουσεία στα οποία συμμετέχουν ως μέλη των διοικητικών επιτροπών. Το ίδρυμα ΝΕΟΝ με το πρόγραμμα ανταλλαγής επιμελητών, και το Ίδρυμα Νιάρχος με προγράμματα που εγκαινιάζει το 2021 φαίνεται να έχουν διαπιστώσει αυτή την αναγκαιότητα, καθώς και το Ωνάσης με συστηματικές προσπάθειες προβολής της σύγχρονης τέχνης στο εξωτερικό. Το κλίμα πλέον αλλάζει αλλά ακόμη βιώνουμε τα αποτελέσματα της ολιγωρίας παλαιότερων εποχών.
4. Πώς για την εναρκτήρια δράση της πλατφόρμας σας επιλέξατε να καταπιαστείτε με το σωφρονιστικό σύστημα και τον εγκλεισμό;
Ο εγκλεισμός της πανδημίας συνέπεσε τελείως συμπωματικά με την πρόταση που υποβάλαμε στο Υπουργείο Πολιτισμού για το σωφρονιστικό σύστημα. Κεντρικός στόχος ήταν η πρόταση να μην περιορίζεται σε Ελληνικές θεματικές αλλά να διαπραγματεύεται διεθνή ζητήματα. Η εναρκτήρια δράση βασίζεται σε μια αντιστροφή; με ενδιαφέρουν τα παράδοξα όταν φωτίζουν τη διερεύνηση των νοημάτων. Σε αυτή την περίπτωση πρόκειται για τα περίφημα “Miranda Rights” και το 5th Amendment, που ως Έλληνες συναντάμε κυρίως στις Αμερικάνικες αστυνομικές ταινίες. Μου έκανε πάντα εντύπωση η έκφραση «έχετε το δικαίωμα να παραμείνετε σιωπηλή/ός». Η σιωπή μετασχηματίζεται σε δικαίωμα όταν αυτά που μπορεί να ειπωθούν είναι επιβαρυντικά για τον πολίτη μιας δημοκρατικής πολιτείας. Το παράδοξο όμως έγκειται στο ότι κάποιοι πολίτες παραμένουν πάντα σιωπηλοί διότι δεν τους δίδεται η δυνατότητα διατύπωσης λόγου που συνεπάγεται με το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης. Στην ομαδική έκθεση τα “Miranda Rights” αποκτούν μια μεταφορική υπόσταση για τη διερεύνηση ηθικών ζητημάτων, αλλά και αισθητικών μορφών και καλλιτεχνικών μέσων εφόσον η σιωπή αποτελεί το επιστέγασμα της αφαίρεσης.
5. Στη συνέχεια, με ποιες θεματικές ή έργα φιλοδοξείτε να καταπιαστείτε;
Κατά τη διάρκεια του Μαΐου σχεδιάζουμε, με την καταξιωμένη Αμερικανίδα περφόρμερ και εικαστικό, Karen Finley, μια δράση που αποτίνει φόρο τιμής σε ένα ξεχασμένο κεφάλαιο στην ιστορία της Νέας Υόρκης και θα λάβει χώρα σε σημείο του Central Park που δεν είναι τόσο γνωστό στο ευρύ κοινό. Η δράση θα λάβει χώρα σε ένα συμβολικό σημείο, το Seneca Village, που αποτελεί τον πρώτο σημαντικό οικισμό Αφροαμερικανών ιδιοκτητών και το επίκεντρο της μαύρης πολιτικής εξουσίας στο Μανχάταν κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, στον οποίο εκδιώχθηκαν 1.600 περίπου Αφροαμερικάνοι. Ο οικισμός καταλάμβανε το δυτικό άκρο του Central Park, μεταξύ περίπου 83ης και 89ης οδού.
Οι Νεοϋορκέζοι συνήθως θεωρούν ότι η δουλεία περιοριζόταν στο Νότο, αλλά το 1991 ανασκαφή στο Νότιο Μανχάταν κατέδειξε ότι υπήρχαν εκατοντάδες σκελετοί σε ξεχασμένο νεκροταφείο αποικιακής εποχής με 15,000 σκελετούς Αφρικανών. Ο τόπος ταφής, γνωστός από το 2006 ως Εθνικό Μνημείο Αφρικανικής Ταφής, υπογράμμισε το γεγονός ότι η Νέα Υόρκη στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν το επίκεντρο του δουλεμπορίου. Το 1799 η πολιτεία της Νέα Υόρκη επικύρωσε τη σταδιακή χειραφέτηση για τους υποδουλωμένους απογόνους που γεννήθηκαν μετά τις 4 Ιουλίου του ίδιου έτους αλλά μέχρι το 1827 μόνο 16 Αφροαμερικάνοι είχαν δικαίωμα ψήφου στο Μανχάταν. Πέρα από αυτό το γεγονός, λευκοί Νεοϋορκέζοι καταστρατηγούσαν αδιάκοπα τα Αφροαμερικάνικα θεσμικά όργανα, πυρπολώντας εκκλησίες και μπλοκάροντας τις προσπάθειες κατασκευής σχολείων. Η φυλετική τρομοκρατία επιδεινώθηκε και κανένας Αφροαμερικανός δεν ήταν ασφαλής. Η δράση μας επιδιώκει να φωτίσει πτυχές αυτής της ιστορίας της πόλης στην προσπάθεια ερμηνείας ζητημάτων κοινωνικής δικαιοσύνης.
6. Σε μια Αμερική που αλλάζει τόσο λόγω κορωνοϊού όσο και λόγω της της προεδρίας Μπάιντεν, πόσο εύκολο είναι να δημιουργηθεί χώρος για την προβολή της τέχνης και μάλιστα της ελληνικής;
Η Δημιουργική Οικονομία αναπτύσσεται συνεχώς σε όλο τον κόσμο, με το Ηνωμένο Βασίλειο και της Η.Π.Α να υπερτερούν σαφώς στον τομέα. Στις Η.Π.Α. το 2017, οι τέχνες και ο πολιτισμός συνεισέφεραν 877,8 δισεκατομμύρια δολάρια, ή 4,5%, στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) της χώρας. Την ίδια χρονιά, πάνω από 5 εκατομμύρια μισθοί ‐ και ‐ μισθωτοί απασχολούνται στον τομέα των τεχνών και του πολιτισμού, κερδίζοντας συνολικά 405 δισεκατομμύρια δολάρια. ( βλ. https://www.arts.gov ). Η δημιουργική οικονομία είναι ένας από τους τομείς που κινδυνεύουν περισσότερο από την κρίση του COVID-19 απαιτείται λοιπόν ουσιαστική και διαρκής εθνική στρατηγική ανάκαμψης της δημιουργικής οικονομίας.
Θεωρώ ότι ο Μπάιντεν είναι πιο ενημερωμένος όσον αφορά στη σημασία της προβολής της τέχνης και στα οφέλη της ανάκαμψης και το επιτελείο του είναι πιο κατάλληλο για να σχεδιάσει μια στρατηγική από κάτω προς τα πάνω, που να υποστηρίζεται και να καθοδηγείται από τοπικές συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα μεταξύ δημοτικών κυβερνήσεων, τεχνών και πολιτιστικών οργανισμών, κοινοτικών ομάδων, φιλανθρωπίας του ιδιωτικού τομέα αλλά και με ομοσπονδιακή υποστήριξη. Οι μεγάλοι πολιτιστικοί φορείς όπως το Αrmory Art Fair και Μουσεία όπως το MoMA, Whitney, The Frick Collection, και η Performa Biennial ήδη σχεδιάζουν τις δράσεις τους και τη στρατηγική για την προβολή της τέχνης στη μέτα-COVID εποχή. Σε αυτό το πλαίσιο το GREECE IN USA δεν επαναπαύτηκε σχετικά με την προβολή της σύγχρονης Ελληνικής τέχνης αντιθέτως αυτή η περίοδος σηματοδότησε και θεματολογικά με την πρώτη έκθεση για τον εγκλεισμό, την ανάγκη δράσης και εξωστρέφειας. Επιλέγουμε θέματα που αντικατοπτρίζουν τις σύγχρονες ανησυχίες και σταθήκαμε τυχεροί διότι ειδικά σε αυτή τη συγκυρία το κοινό έχει μια πιο «ώριμη» διάθεση για να αφουγκραστεί τον τρόπο με τον οποίο και οι Έλληνες καλλιτέχνες προσεγγίζουν τις κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που συντελούνται.
Τις τελευταίες εβδομάδες ο καλλιτεχνικός χώρος συγκλονίζεται από αποκαλύψεις σεξουαλικής παρενόχλησης και κακοποίησης. Έχοντας εσείς την εμπειρία του #metoo στην Αμερική, πόσο μπορεί να αλλάξει το τοπίο ένα αντίστοιχο ελληνικό κίνημα;
Η εναρκτήρια έκθεση του “Greece in USA” με τίτλο «Το Δικαίωμα στη Σιωπή» και το ανεπίσημο μότο του οργανισμού που δηλώνει ότι «δίνουμε φωνή στους Έλληνες καλλιτέχνες» συνέπεσε με την λήξη της σιωπής για τη μακροχρόνια κακοποίηση που υφίστανται ένα μεγάλο μέρος των καλλιτεχνών, κυρίως στα χρόνια της φοίτησης τους σε σχολές, αλλά και κατά τη διάρκεια της εργασιακής ένταξης. Για να επανέλθουμε στο ζήτημα της μαζικής και κυρίαρχης κουλτούρας, με χαροποίησε εξαιρετικά το γεγονός ότι καλλιτέχνες και κυρίως τηλεοπτικοί ηθοποιοί ταυτίστηκαν με καλλιτέχνες και ηθοποιούς ενός πιο επιλεγμένου ή εναλλακτικού ρεπερτορίου, σε ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όχι μόνο για τον πολιτισμό αλλά πρωτίστως για την κοινωνία. Μέσα στο ζόφο της πανδημίας και των οικονομικών προβλημάτων που επιβάλλει αυτές οι αποκαλύψεις, όσο σκληρές και αν είναι ή μάλλον λόγω της σκληρότητας τους, προκαλούν μια αναγκαιότητα για ειλικρίνεια καθώς και τη δυσανεξία για οτιδήποτε προφασίζεται την τέχνη για να επιβάλλει μια ανήθικη στάση ζωής. Στο κοινωνικό πλαίσιο θεωρώ ότι διαφαίνεται ότι αυτό το κίνημα μπορεί να εκσυγχρονίσει βαθιά τους θεσμούς, παρόλα τα λάθη και τις ακρότητες που μπορεί να διαπιστωθούν αρχικά, όπως με καθετί καινούργιο, διότι βάζει ένα όριο σε άτομα που δεν είχαν καν επίγνωση ότι οι συμπεριφορές τους δεν είναι επιτρεπτές σε μια ευνομούμενη δημοκρατία.
