39... Ιβάν ο Τρομερός.

(κλικ)

"Ιβάν ο Τρομερός" - "Ivan Grozny", 1943-1946
Σεργκέι Αιζενστάιν



"Ο Ιβάν ο Τρομερός ξεκίνησε σαν φιλμ προπαγάνδας με σκοπό να εξάρει το ρόλο της προσωπικότητας στις δύσκολες στιγμές της ιστορίας. Είναι κοινό μυστικό πως ο Τσάρος Ιβάν ο 4ος, πρώην Μέγας Δουξ της Μοσκοβίσς δεν ήταν παρά η αλληγορική μεταφορά της προσωπικότητας του "Στάλιν του τρομερού"... Ο Αϊζενστάιν άρχισε το γύρισμα της μεγαλόπνοης τριλογίας, το 1943 στα στούντιο της Άλμα-Άτα. Το 1944 το πρώτο μέρος ήταν έτοιμο. Το 1946 τέλειωσε και το δεύτερο αλλά η προβολή του απαγορεύτηκε από το περιβάλλον του Στάλιν γιατί, ενώ το πρώτο μέρος διερευνούσε το προτσές της ανόδου στην εξουσία μιας ισχυρής προσωπικότητας θεωρήθηκε σαν απόλυτα κολακευτικό για τον Στάλιν, το δεύτερο που διερευνούσε την σύγκρουση της προσωπικότητας με τον εαυτό της, την αντίθεση του "καθήκοντος" και της "πίστης" τους συνειδησιακούς δισταγμούς και τις αμφιβολίες του πανίσχυρου ηγέτη, θεωρήθηκε προσβλητικό. Έτσι, μόλις το 1958, δέκα χρόνια μετά το θάνατο του Αϊζενστάιν, το σοβιετικό κοινό είδε το απαγορευμένο δεύτερο μέρος...

Από άποψη αισθητική ο Ιβάν είναι η περισσότερο φιλόδοξη προσπάθεια του μεγαλοφυούς Αϊζενστάιν να αφομοιώσει οργανικά στην καινούργια τέχνη όλες τις άλλες και να φτάσει σε μια σύνθεση που βασίζεται στην πρωταρχική λειτουργία του καλλιτεχνικού ενστίκτου, έξω και πάνω από κάθε γνωστή μορφή τέχνης. Με άλλα λόγια, προσπάθησε να υλοποιήσει τη μεγαλόπνοη σκέψη του για ένα είδος "υπερτέχνης", η οποία αποχτά μια αξία τελετουργική και ξαναβρίσκει το κρυμμένο νόημα των συμβόλων όπως ακριβώς και στις αρχέγονες μορφές της. Γι αυτό στον Ιβάν οι εικόνες αυτές καθεαυτές παίρνουν ένα νόημα "οπτικών ιδεογραμμάτων". Τα πάντα σ' αυτή τη μεγαλειώδη ταινία είναι σύμβολα: Το ντεκόρ, ο ήχος, η μουσική, οι χειρονομίες, τα βλέμματα, οι κάθετες και οι οριζόντιες γραμμές, οι σκιές, οι φωτισμοί, τα ρούχα κλπ. Μ' αυτά τα εννοιολογικά φορτισμένα "φωτεινά σημάδια" ο Αϊζενστάιν "εικονογραφεί" μια συγκεκριμένη ψυχολογία, κάνει ορατή και την παραμικρή ιδεολογική του απόχρωση, δημιουργεί μια καινούργια γλώσσα που εκφράζεται με "φωτογράμματα". Ήταν φυσικό ο εννοιολογικός φόρτος να κάνει το φιλμ την "υπ' αριθμόν ένα εγκεφαλική ταινία που γυρίστηκε ποτέ". Ωστόσο και οι αρνητές του ακόμα συμφωνούν πως ο Ιβάν ο Τρομερός είναι μια από τις κορυφαίες στιγμές όχι μόνο της τέχνης αλλά και της συνθετικής ικανότητας του ανθρώπινου νου... Είναι το πρώτο "οπτικό φιλοσοφικό δοκίμιο". Ο Αϊζενστάιν έλεγε πως ο κινηματογράφος έχει τέτοια εκφραστική δύναμη που θα μπορούσε να εικονογραφήσει με απόλυτη πιστότητα ακόμα και το Κεφάλαιο του Μαρξ. Πέθανε σε ηλικία 50 χρόνων χωρίς να προλάβει να ολοκληρώσει τις μεγαλειώδεις συλλήψεις του. Σε ένα από τα τελευταία του κείμενα εκφράζει το παράπονό που δεν μπόρεσε να δουλέψει αρκετά στον τομέα της δημιουργίας της "μιας και μοναδικής τέχνης" στην οποία θα συγχωνεύονταν όλες οι άλλες."

(Βασίλης Ραφαηλίδης, "Λεξικό ταινιών" τόμος Α', Εκδόσεις "Αιγόκερως")
.

38... Το Πάθος της Ζαν ντ' Αρκ.

(κλικ)

"Το Πάθος της Ζαν ντ' Αρκ" - "La Passion de Jeanne d' Arc", 1928
Καρλ Ντράγιερ

"Το Πάθος της Ζαν ντ' Αρκ θεωρείται σαν το τελευταίο αριστούργημα του βωβού κινηματογράφου. Ο Ντράγιερ συμπύκνωσε μέσα σε μια μέρα τη δίκη της Παρθένου της Λωραίνης, τις αμφιβολίες της, τα βασανιστήρια, την καταδίκη της και τέλος τον θάνατό της στην πυρά. Όλη η δραματουργία στηρίζεται κυρίως στους διαλόγους, που ο σκηνοθέτης αναζήτησε από τ' αυθεντικά αρχεία της δίκης. Ήθελε η ταινία να είναι ομιλούσα, αλλά το 1928 κανένα γαλλικό στούντιο δεν είχε ακόμα τις κατάλληλες τεχνικές εγκαταστάσεις. Έτσι ο Ντράγιερ οδηγήθηκε στο να δώσει μεγάλη βαρύτητα στους μεσότιτλους και να κάνει παράλληλα την ίδια την εικόνα να μιλήσει στηριζόμενος στην αισθητική του γκρο-πλάνου, το αφαιρετικό κάδρο (ελάχιστα στοιχεία του ντεκόρ διακοσμούν το υπόλοιπο κάδρο που κολυμπά μέσα σ΄ένα κατάλευκο φως) και το υπερ-εκφραστικό πρόσωπο της Φαλκονέτι που κινηματογράφισε χωρίς μακιγιάζ.

"Ο Ντράγιερ χρησιμοποίησε στο μάξιμουμ το γκρο-πλάνο κι εκμεταλλεύτηκε κάθε εκφραστική δυνατότητα των γωνιών λήψης, γράφει ο Μουσινιάκ. Η κατάργηση του μακιγιάζ δίνει στα πρόσωπα μια αλλόκοτη, φοβερή δύναμη, που τονίζει το εσωτερικό δράμα των συναισθημάτων και των σκέψεων". Στην ειλικρινή, αυθόρμητη, μαρτυρική μορφή της Ζαν ντ' Αρκ, ο Ντράγιερ αντιπαραθέτει την κουστωδία των Ιεροεξεταστών, που το υπερβολικό ντύσιμό τους και οι θεατρινισμοί τους έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την απλότητα της Παρθένου (εξαίρεση η μορφή που ερμηνεύει ο Αρτώ, ένας από τους λίγους ιερείς που έχουν αμφιβολίες). Το δικαστήριο γίνεται σύμβολο μιας υποκριτικής αλλόφρονης εξουσίας και η Ζαν ντ΄Αρκ το αιώνιο θύμα της ανθρώπινης μισαλλοδοξίας (θέμα-κλειδί στο έργο του Ντράγιερ). Το δράμα που βλέπουμε κάλλιστα μπορεί να τοποθετηθεί εκτός συγκεκριμένης εποχής, να πάρει τη συμβολική βαρύτητα που έχει η αρχαία τραγωδία. Αλήθεια που δε διέφυγε από τους Ναζί, οι οποίοι απαγόρευσαν την προβολή αυτού του αριστουργήματος στις χώρες που είχαν υπό την κατοχή τους, ενώ ο Αρχιεπίσκοπος του Παρισιού φρόντισε να λογοκρίνει όσα σημεία δεν του άρεσαν!

"Το Θωρηκτό Ποτέμκιν μιμείται ένα ντοκιμαντέρ και μας αφήνει άναυδους. Το Πάθος της Ζαν ντ΄Αρκ όμως μιμείται ένα ντοκουμέντο μιας εποχής που ο κινηματογράφος δεν υπάρχει ακόμα", έγραφε ο Κοκτώ. Η σύγκριση δεν είναι τυχαία, γιατί πίσω από το τυπάζ των χαρακτήρων και την εμμονή στην αισθητική του γκρο-πλάνου, μπορούμε να δούμε την επιρροή του Αϊζενστάιν. Μόνο που η αισθητική του Ντράγιερ εξυπηρετεί ένα πνευματικό δράμα: η Ζαν ντ΄Αρκ μοιάζει να βρίσκεται μεταξύ ουρανού και γης και η μορφή της εξαϋλώνεται μέσα από την αρμονική συνύπαρξη κάδρου κι εκφραστικότητας του προσώπου της Φαλκονέτι (που δίνει την πιο συγκλονιστική ερμηνεία σε ταινία του βωβού).

"Ο Ντράγιερ έκανε κατά κυριολεξία ένα ραδιογράφημα της ψυχής" γράφει ο Λανγκλουά, ενώ ο Μπ. Αμενγκουάλ φθάνει στο σημείο να χαρακτηρίσει το Πάθος της Ζαν ντ΄Αρκ σαν: "Το ένα και μοναδικό αρχετυπικό φιλμ. Που δείχνει ότι, σύμφωνα με τη μέθοδο ενός Ντα Βίντσι, ενός Μαλλαρμέ, ενός Βαλερύ, το σινεμά είναι τέχνη. Που δείχνει ότι, το βουβό σινεμά (απόλυτη τέχνη) μιλούσε. Που δείχνει ότι η ταινία γεννήθηκε για να απεικονισθεί στην τέχνη το αδιόρατο"."

("1916-1986 μια συλλογή ταινιών" του Παράλληλου Κυκλώματος Studio,
επιμέλεια και σύνταξη Μπ. Ακτσόγλου)

(όλη η ταινία εδώ)
.

Απαγορευμένες θάλασσες (Μόμπι Ντικ 3)

.

"Σε άλλους ανθρώπους, ίσως, τέτοια πράγματα δε θα ήταν πειρασμοί. Εμένα όμως με βασανίζει μια αιώνια φαγούρα για πράγματα μακρινά. Μου αρέσει να ταξιδεύω σε απαγορευμένες θάλασσες και να βγαίνω σε παραλίες βαρβάρων."

(Εικόνα: Andrzej Klimowski)
.

Μετά από τόσες φορές που μύρισα την θάλασσα (Μόμπι Ντικ 2)

.

"... σιχαίνομαι όλους τους τίμιους και αξιοσέβαστους μόχθους, τις δοκιμασίες και τα βάσανα, όποιας λογής κι αν είναι. Δουλεύω ίσα-ίσα να φροντίζω τον εαυτό μου...

... όταν παίρνω το πλοίο, το παίρνω σαν απλός ναύτης, δουλεύω πρωράρης στην πλώρη, χώνομαι ακριβώς από κάτω μες στο καμπούνι κι ανεβαίνω στο κολομπίρι του κούντρου κοντά στο τουρκέτο.

... Γιατί όμως, μετά από τόσες φορές που μύρισα την θάλασσα σα ναύτης εμπορικού πλοίου, να μου μπει τώρα στο μυαλό να κάνω ένα φαλαινοθηρικό ταξίδι;........."

(Εικόνα: Andrea Pazienza)

Μη έχοντας τίποτα ιδιαίτερο να με ενδιαφέρει στη στεριά (Μόμπι Ντικ 1)

.

"Λέγε με Ισμαήλ. Πριν από μερικά χρόνια - δεν έχει σημασία πόσο ακριβώς - έχοντας λίγα ή καθόλου χρήματα στο πουγκί μου και τίποτα ιδιαίτερο να με ενδιαφέρει στη στεριά, σκέφτηκα να ταξιδέψω λίγο στη θάλασσα και να δω το υδάτινο μέρος του κόσμου. Είναι ένας τρόπος που έχω να διώχνω το σπλήνιασμα και να ρυθμίζω το κυκλοφοριακό..."


Τώρα τι μ' έχει πιάσει και διαρκώς τελευταία, βάζω στις αναρτήσεις μου αυτά τα 1 και 2, δεν ξέρω.
Και παρόλο που έχω αφήσει χρωστούμενα - που δεν ξεχνώ - ... ξεκινώ ακόμα μια σειρά με αρίθμηση...
Κι αυτήν... και πάλι... δεν υπόσχομαι - σε μένα δηλαδή - ότι θα την ολοκληρώσω.
Τέτοιος ήταν ο ενθουσιασμός που με έπιασε διαβάζοντας τις πρώτες σελίδες του Μόμπι Ντικ!
Κι ας μην ξέρω τι με περιμένει παρακάτω...
αλλά θυμήθηκα εκείνο το βιβλίο του Κόνραντ , όλο μέσα στην θάλασσα,
το "Τυφώνας/Φαλκ/Τα νιάτα" στην υπέροχη μετάφραση του Τερζάκη που τόσο μου άρεσε,
αλλά που δεν βρήκα άλλον να μοιραστώ τον ενθουσιασμό μου...
Θυμήθηκα και τον "Καπετάν Φρη" μου (1, 2, 3).....................
Λοιπόν... πιστεύω στην θάλασσα και στην περιπέτεια και θα ήθελα αυτά να με συντροφεύουν τους επόμενους μήνες (διαβάζω αργά, αφηρημένη, με δυσκολίες και με απιστίες...), τώρα που μια θάλασσα αναπτύσεται μέσα μου που όπως όλες κι αυτή, φέρει τον ήρωά της.....................

(Εικόνα:Abel Auer , μετάφραση "Μόμπι Ντικ": Α. Κ. Χριστοδούλου)
.